حقابه ايران از رودخانه‌هاي ايران و افغانستان

روز پنجشنبه 28 ارديبهشت 1402 رييس‌جمهور در جريان سفر به چابهار بيان كرد: «حقابه مردم سيستان از هيرمند را نمي‌شود مشمول زمان كرد... موضوع آب هيرمند حق مردم منطقه و سيستان‌و‌بلوچستان است كه در معاهدات و قراردادها آمده و ‏مردم از اين آب در چاه نيمه‌ها استفاده مي‌كردند... به حاكمان افغانستان مي‌گويم اين مطلب را عادي تلقي نكنند و موضوع ‏را جدي بدانند، اخطار مي‌دهم حق مردم سيستان و مردم سيستان‌وبلوچستان را سريع‌تر بدهند.‏... گاه شنيده مي‌شود سد آب چنداني ندارد يا بخشي از آن را لجن فرا گرفته است، حاكمان افغانستان ‏بايد اجازه دهند كارشناسان ما مراجعه و صحت و سقم ماجرا را بررسي كنند، اگر كارشناسان ما كمبود آب را تاييد كنند حرفي ‏نداريم وگرنه اجازه نخواهيم داد حق مردم به هيچ عنوان تضييع شود.»  افتتاح سد كمال خان در فروردين 1400 باعث زنده شدن اختلافات بين ايران و افغانستان بر سر تخصيص آب در رودخانه هيرمند شد. اين رودخانه طولاني‌ترين رود كشور افغانستان است و به درياچه هامون مي‌ريزد كه در مرز بين دو همسايه قرار دارد. در مراسم افتتاح بند كمال خان، رييس‌جمهور وقت، اشرف غني گفت كه «افغانستان ديگر آب مجاني به كسي نمي‌دهد، بنابراين ايران بايد در ازاي آب به افغان‌ها سوخت بدهد». دولت وقت اعلام كرد كه اين بند (سد) براي حل بسياري از چالش‌هاي گسترده زيربنايي و كشاورزي منطقه ساخته شده است. ايران همان موقع اعلام كرد كه آبگيري اين سد آبرساني به تالاب هامون را قطع مي‌كند. در مرداد 1401 اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه ايران، به همتاي خود، اميرخان متقي، هشدار داد كه منع تهران از دسترسي قانوني خود به رودخانه هيرمند تنها باعث ايجاد تنش بيشتر در روابط از هم گسيخته‌شده خواهد شد. در 15 مرداد 1401 اعلام شد كه پس از بارندگي‌هاي گسترده در كشور افغانستان؛ مقدار اندكي از اين‌ باران‌ها پس از گذر از موانع متعدد از طريق رودخانه هيرمند، بالاخره به سيستان رسيد. با آبگيري سد «كمال خان» و بندهاي خاكي و بتني و همچنين انحراف آب از مسير اصلي رودخانه هيرمند عملا هامون هيرمند كاملا خشك شده بود ...

ولي بارش‌هاي تابستان 1401 باعث شد تا سيلاب بالاخره به سمت ايران روان شود.  بر اساس معاهده رودخانه هيرمند در سال 1973، افغانستان بايد آب رودخانه هيرمند را به ميزان 22 مترمكعب در ثانيه در سال و چهار مترمكعب در ثانيه براي «حسن‌نيت و روابط برادرانه» به ايران برساند. اين امر به‌طور متوسط سالانه 820 ميليون متر مكعب يا 556000 هكتار فوت در شرايط عادي ايران را تامين مي‌كند. حوضه رودخانه هيرمند (هلمند) در افغانستان 43 درصد مساحت كل كشور را شكل مي‌دهد. طول آن 1100 كيلومتر است. اين رود از بلندي‌هاي كوه بابا در ۴۰ كيلومتري غرب كابل از رشته‌كوه هندوكش در افغانستان سرچشمه مي‌گيرد و پس از مسافت 1100 كيلومتر وارد درياچه هامون كه درياچه‌اي مشترك ميان افغانستان و ايران است مي‌شود. اين معاهده دسترسي ايران به رودخانه هيرمند را تضمين مي‌كند و ماده پنجم با تصريح به تخصيص صحيح ايران به شرح مندرج در مواد قبلي آغاز مي‌شود و پاراگراف پاياني اين ماده تاكيد مي‌كند كه ايران حق دريافت مقدار مشخصي از آب مورد توافق را دارد. 
 افغانستان بر اساس اين معاهده از حق ذخيره آب باقيمانده رودخانه هيرمند برخوردار است. و افغانستان مسوول است كه آب را آلوده نكند يا اقدامي انجام ندهد كه ايران را به‌طور كامل يا جزيي از حقوق آب خود محروم كند. ماده پنجم بايد همراه با ماده دوم (حقوق آب ايران)، سوم (توزيع ماهانه) و چهارم (يعني تغيير اقليم) خوانده شود. استدلال مبتني بر بند اول ماده 5 بدون در نظر گرفتن متن كامل معاهده و ساير مفاد آن به نتايج غيرمنطقي ختم خواهد شد. اينكه معاهده رودخانه هلمند به افغانستان اجازه مي‌دهد تا پروژه‌هايي را روي آب‌هاي باقيمانده دنبال كند، غيرقابل انكار است. در عين حال رودخانه هيرمند يك آبراه بين‌المللي يا فرامرزي است كه دو همسايه از نظر قانوني موظف به اشتراك آب رودخانه هستند. اصل استفاده عادلانه و معقول و قاعده لاضرر به عنوان سنگ بناي حقوق بين‌الملل آب در نظر گرفته شده و در كنوانسيون سازمان ملل متحد در سال 1997 گنجانده شده است.  بر اساس اصل بهره‌برداري عادلانه و معقول، همه دولت‌ها موظفند «از يك رودخانه بين‌المللي به نحوي عادلانه و معقول در مقابل ساير كشورهايي كه از مسير آب مشترك استفاده مي‌كنند، بهره ببرند». قاعده بدون آسيب همسايگان را ملزم مي‌كند كه صدمات قابل توجهي به دولت‌هاي ديگر وارد نكنند. به عبارت دقيق‌تر، نبايد از آب‌هاي سرزميني خود به گونه‌اي استفاده كنند كه باعث آسيب و اثرهاي نامطلوب براي كشورهاي پايين‌دست شود. در واقع، دولت‌ها حق دارند سهم عادلانه‌اي از يك رودخانه مشترك داشته باشند. طبق قوانين بين‌المللي عرفي، توسعه پروژه‌ها روي رودخانه هيرمند براي افغانستان مجاز است، تا زماني كه آسيب محيط زيستي قابل توجهي به همسايگان وارد نكند.  در بسياري از موارد، ايران از عدم تخصيص مناسب آب شكايت داشت. اين شكايت‌ها در زمان‌هايي كه حوضه رودخانه هيرمند در شرايط خشكسالي قرار داشت، همين امر باعث كاهش شديد آبدهي رودخانه شد. اين شكايات جديد نيستند. ولي بايد به آنها رسيدگي شود. بدين منظور افغانستان و ايران بايد به‌طور مشترك مكان‌هاي تحويل را تعيين كرده و ايستگاه‌هاي هيدرومتري مشترك را طبق ماده سوم معاهده بسازند. ايستگاه‌هاي هيدرومتري مشترك موضوع ميزان آب مورد نياز براي تحويل به ايران را حل مي‌كنند. در بيست‌ويكمين نشست كميته مشترك كميسارياي رودخانه هيرمند، براي ساخت ايستگاه‌هاي هيدرومتري مشترك توافق شد. در مرداد 1401، افغانستان و ايران مجددا با جدول زماني براي ساخت ايستگاه‌هاي هيدرومتري مشترك موافقت كردند. ضمنا افغانستان بايد تالاب / هامون گود زره (كه در نزديكي و شرق زابل واقع است) را به عنوان يك تالاب بين‌المللي ثبت كند، زيرا بخشي از هامون هلمند محسوب مي‌شود.   حوضه رودخانه هريرود - مرغاب مجموعا حدود 18 درصد از سطح را پوشش مي‌دهد. هريرود نام رودي است با طول 1100 كيلومتر كه از مناطق مرتفع لعل و سرجنگل سرچشمه مي‌گيرد و با گذر از ولايت‌هاي غور و هرات در افغانستان، از مرز مشترك افغانستان و ايران مي‌گذرد پس از پيوستن كشف‌رود به آن، با نام رود تجن از ايران وارد شنزارهاي كشور تركمنستان شده و به بيابان قره‌قوم منتهي مي‌شود. هريرود دومين رود مهم افغانستان پس از هيرمند است كه مربوط به حوضه آبگير هريرود در شمال غربي افغاستان است. رودخانه هيرمند داراي متوسط جريان آب سالانه حدود 9.3 ميليارد متر مكعب يا 9.3 كيلومتر مكعب - 11 درصد از متوسط جريان سالانه در افغانستان - است. يادآوري مي‌شود كه در مورد اين رودخانه معاهده‌اي بين ايران و افغانستان وجود ندارد.